Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w dniu 4 września 2025 r. wydał rozstrzygnięcie, które zmienia zasady gry w polskim wymiarze sprawiedliwości. Wyrok w sprawie C‑225/22 nie dotyczy wyłącznie jednej sprawy – wzmacnia prawa wszystkich obywateli, pozwalając skutecznie kwestionować orzeczenia wydane przez sądy, które nie spełniają unijnych standardów niezawisłości i bezstronności.

TSUE już w 2023 r. i 2024 r. orzekał, że "skład orzekający Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, który zwrócił się do Trybunału z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w niniejszej sprawie, nie stanowi „sądu” w rozumieniu art. 267 TFUE" (C-720/21 oraz C-718/21).

Natomiast ostatni wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wskazuje konsekwencje tego dla dla postępowań sądowych.

Dlaczego? Ponieważ TSUE jasno potwierdził, że obywatel musi mieć zapewnione prawo do rozpoznania swojej sprawy przez sąd niezależny, bezstronny i ustanowiony zgodnie z prawem. W przeciwnym razie sąd powinien uznać orzeczenie za niebyłe, gdy taka konsekwencja jest z punktu widzenia danej sytuacji procesowej nieodzowna dla zagwarantowania pierwszeństwa prawa Unii.

• Artykuł 19 ust. 1 akapit drugi TUE w związku z art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej oraz zasadę pierwszeństwa prawa Unii należy interpretować w ten sposób, iż: stoją one na przeszkodzie uregulowaniom państwa członkowskiego oraz orzecznictwu sądu konstytucyjnego tego państwa, z których wynika, że sąd krajowy jest zobowiązany do zastosowania się do orzeczenia wydanego przez skład orzekający sądu wyższej instancji, w przypadku gdy na podstawie orzeczenia Trybunału ten sąd krajowy ustali, że co najmniej jeden z sędziów zasiadających w tym składzie orzekającym nie spełnia wymogów dotyczących niezawisłości, bezstronności i uprzedniego ustanowienia na mocy ustawy w rozumieniu tego postanowienia, oraz że ponadto na mocy prawa krajowego nie może on dokonywać badania prawidłowości ukształtowania tego składu orzekającego na podstawie tych samych okoliczności, które zostały uwzględnione w tym orzeczeniu Trybunału.
• Artykuł 19 ust. 1 akapit drugi TUE w związku z art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej należy interpretować w ten sposób, że: w sytuacji gdy na podstawie orzeczenia Trybunału ustalono, iż organ sądowy ostatniej instancji nie spełnia wymogów dotyczących niezawisłości, bezstronności i uprzedniego ustanowienia na mocy ustawy w rozumieniu tego postanowienia, wydane przez taki organ orzeczenie, na mocy którego dana sprawa zostaje przekazana sądowi niższej instancji do ponownego rozpoznania, należy uznać za niebyłe, gdy taka konsekwencja jest z punktu widzenia danej sytuacji procesowej nieodzowna dla zagwarantowania pierwszeństwa prawa Unii.

Orzeczenie otwiera drogę do skuteczniejszej ochrony prawnej i wzmacnia pozycję jednostki wobec państwa.

1. Prawo do niezawisłego i bezstronnego sądu

Podstawową konsekwencją jest potwierdzenie, że każdy obywatel ma prawo do tego, aby jego sprawa była rozpatrzona przez sąd niezawisły, bezstronny i ustanowiony uprzednio na mocy ustawy w rozumieniu prawa Unii Europejskiej1. Trybunał wskazuje, że "każde państwo członkowskie powinno zapewnić, by organy orzekające – jako „sądy” w rozumieniu prawa Unii – w kwestiach związanych ze stosowaniem lub z wykładnią tego prawa i należące w związku z tym do systemu środków odwoławczych w dziedzinach objętych prawem Unii odpowiadały wymogom skutecznej ochrony sądowej, w tym zwłaszcza wymogowi niezawisłości". Jeśli w jakimkolwiek postępowaniu sądowym obywatel uzna, że sąd orzekający nie spełnia tych wymogów, ma on podstawy do kwestionowania jego umocowania.

2. Możliwość kwestionowania statusu sądów krajowych przez sądy niższej instancji

Wyrok Trybunału uprawnia sądy krajowe, w tym sądy niższej instancji, do oceny, czy sądy wyższej instancji spełniają wymogi niezawisłości i bezstronności. Jest to kluczowe dla obywateli, ponieważ oznacza, że sąd powszechny, do którego sprawa wróciła (np. po uchyleniu przez Izbę Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych), ma obowiązek zbadać, czy "organ sądowy ostatniej instancji nie spełnia wymogów dotyczących niezawisłości, bezstronności i uprzedniego ustanowienia na mocy ustawy w rozumieniu tego postanowienia". Wcześniej taka kontrola była utrudniona lub zakazana przez przepisy krajowe.

3. Brak związania przepisami krajowymi i orzeczeniami Trybunału Konstytucyjnego sprzecznymi z prawem UE

Trybunał jasno stwierdza, że zasada pierwszeństwa prawa Unii oznacza, iż sądy krajowe nie są związane krajowymi regulacjami ani orzeczeniami Trybunału Konstytucyjnego, które zakazują im badania prawidłowości powołania sędziów. W wyroku czytamy, że "skutki powiązane z zasadą pierwszeństwa prawa Unii wiążą wszystkie organy państwa członkowskiego, czemu w szczególności nie mogą stanąć na przeszkodzie przepisy wewnętrzne, w tym również rangi konstytucyjnej"7. Ponadto "sąd powszechny jest uprawniony i zobligowany do odmowy zastosowania przepisów prawa krajowego dotyczących konsekwencji tego orzeczenia, w zakresie niezbędnym dla zapewnienia jednostkom skutecznej ochrony prawnej"9. Obywatele mogą zatem powoływać się na prawo Unii w celu ominięcia krajowych barier proceduralnych, które uniemożliwiałyby efektywną kontrolę sądową.

4. Uznanie orzeczeń za „niebyłe”

Jeśli sąd krajowy stwierdzi, że organ sądowy ostatniej instancji (np. Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego) nie spełnia wymogów niezawisłego i bezstronnego sądu, to "wydane przez taki organ orzeczenie... należy uznać za niebyłe". Dla obywatela oznacza to, że wyrok, który np. uchylił wcześniejsze, prawomocne rozstrzygnięcie korzystne dla niego, może zostać "anulowany", a pierwotny, prawomocny wyrok odzyskuje swoją moc. Trybunał wprost wskazuje, że w takiej sytuacji sąd odsyłający "będzie zobowiązany do zapewnienia w ramach swoich kompetencji pełnej skuteczności tego postanowienia, co... będzie wymagało uznania wyroku z dnia 20 października 2021 r. za niebyły".

5. Ochrona prawomocnych orzeczeń i zasady pewności prawa

Chociaż zasada powagi rzeczy osądzonej jest fundamentalna dla "zapewnienia stabilności prawa i stosunków prawnych", Trybunał uznał, że w sytuacji, gdy orzeczenie uchylające prawomocny wyrok zostało wydane przez organ niespełniający wymogów niezawisłości i bezstronności, konieczność zapewnienia pełnej skuteczności art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE przeważa. W takich okolicznościach "nie będzie można skutecznie powoływać się w tym wypadku na jakiekolwiek względy wywodzone z zasady pewności prawa lub mające związek z domniemaną powagą rzeczy osądzonej celem uniemożliwienia sądowi takiemu jak Sąd Apelacyjny w Krakowie uznania takiego orzeczenia za niebyłe, gdy taka konsekwencja jest z punktu widzenia danej sytuacji procesowej nieodzowna dla zagwarantowania pierwszeństwa prawa Unii". Jest to szczególnie ważne dla obywateli, których sprawy zostały otwarte na nowo, często po wielu latach, przez skargi nadzwyczajne wniesione do Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych.

6. Wzmocnienie skutecznej ochrony prawnej

Całość orzeczenia ma na celu zapewnienie jednostkom skutecznej ochrony prawnej w dziedzinach objętych prawem Unii. Obywatele zyskują narzędzie do domagania się, aby wszystkie etapy ich postępowań sądowych, zwłaszcza te prowadzone przed sądami ostatniej instancji, były zgodne z najwyższymi standardami niezawisłości sędziowskiej.

W skrócie, wyrok Trybunału wzmacnia pozycję prawną obywateli w sporach sądowych, dając im możliwość skutecznego kwestionowania decyzji sądów, które nie spełniają unijnych wymogów niezawisłości i bezstronności, a także umożliwiając przywracanie poprzednich, prawomocnych orzeczeń, jeśli zostały one uchylone przez takie organy.

Ewa Gawrońska-Wisła – radczyni prawna specjalizująca się w sprawach karnych, finansowych oraz dotyczących pieniędzy.

Masz pytania dotyczące skutków tego wyroku dla Twojej sprawy? Skontaktuj się z kancelarią i omówmy Twoją sytuację.

Napisz lub zadzwoń:

kancelaria@radca.poznan.pl | +48 607 466 176 | www.radca.poznan.pl/kontakt

Umów konsultację on-line